اردوگاه‌ها شاید فاقد کتابخانه و تریبون بودند، اما شعر در آن‌ها جاری بود. حتی وقتی شاعری به‌خاطر یک بیت سیاسی شکنجه شد، دیگران نوشتند، حفظ کردند، و شعر را زنده نگه داشتند. روایت اسارت، بی‌حضور شعر ناقص است.
به گزارش روابط عمومی مؤسسه فرهنگی پیام آزادگان، دوران اسارت رزمندگان ایرانی در اردوگاه‌های رژیم بعث عراق، گرچه با فشار، محدودیت و شکنجه‌های جسمی و روانی همراه بود، اما به بستری برای تداوم پنهان فعالیت‌های فرهنگی بدل شد. در این میان، شعر جایگاهی ممتاز یافت؛ چراکه هم وسیله‌ای برای ابراز هویت فرهنگی بود و هم عاملی برای حفظ انسجام روحی و تقویت امید در دل اسیران.
در سایه تهدید و سانسور، شاعران آزاده با بهره‌گیری از ظرفیت‌های غنی ادبیات فارسی، دست به خلق آثاری زدند که مضامین گوناگونی چون سیاست، دین، عرفان، انقلاب و طنز را دربر می‌گرفت. این اشعار، که در قالب‌های سنتی و نو سروده می‌شدند، نه‌تنها در مراسم و مناسبت‌ها اجرا می‌شدند، بلکه به‌نوعی حافظ انسجام فرهنگی اردوگاه‌ها نیز بودند.
شعر در اردوگاه‌ها: خلاقیت در دل محدودیت
در اردوگاه‌هایی که فضای امنیتی شدیدتری داشت، فعالیت ادبی به شکلی محدود و مخفیانه دنبال می‌شد. در چنین فضایی، شاعران برای مخاطبان خاصی شناخته‌شده بودند و اشعارشان بدون نام یا با واسطه توسط دیگران خوانده می‌شد. اما در اردوگاه‌هایی که از آزادی نسبی بیشتری برخوردار بودند، شاعر خود در جمع ظاهر می‌شد و شعرش را اجرا می‌کرد. این تفاوت شرایط، کیفیت و میزان تأثیرگذاری فعالیت‌های فرهنگی را در هر اردوگاه شکل می‌داد.
حساسیت نیروهای بعثی به محتوای اشعار، به‌ویژه اشعار سیاسی، بسیار بالا بود. گاهی حتی انتشار یک بیت می‌توانست منجر به بازداشت و شکنجه سراینده شود. از این‌رو، شاعران با هوشمندی، اشعار حساس را از حفظ می‌خواندند و در صورت ثبت مکتوب، نسخه‌ها بلافاصله نابود می‌شد تا به دست مأموران نرسد.
تشکل‌های ادبی؛ مقاومت فرهنگیِ سازمان‌یافته
در برخی اردوگاه‌ها، فعالیت‌های ادبی فراتر از خلق فردی شعر رفت و به‌صورت جمعی و سازمان‌یافته پیگیری شد. نمونه شاخص این جریان، اردوگاه موصل ۱ بود. در این اردوگاه، انجمنی مخفی از شاعران شکل گرفت که در آن نشست‌های منظم، نقد شعر و حتی سفارش‌گیری مناسبتی شعر انجام می‌شد. رابطان فرهنگی این انجمن، اشعار مناسب را به مناسبت‌های خاص، مانند ایام‌الله انقلاب یا شهادت‌ها، دریافت می‌کردند و پس از بررسی، در اختیار مسئولان فرهنگی اردوگاه قرار می‌دادند.
این انجمن‌ها، نه‌تنها عرصه‌ای برای رشد استعدادهای ادبی ایجاد کردند، بلکه با انسجام‌بخشی به نیروهای فرهنگی اردوگاه، جبهه‌ای فرهنگی و در عین حال مقاوم در برابر فشارهای روانی دشمن به وجود آوردند.
گونه‌های شعری: از سیاسی تا طنز
شعر سیاسی: زبان خطرناک حقیقت
شعر سیاسی، صریح‌ترین بیان اراده مقاومت در برابر دشمن محسوب می‌شد. مضامین آن، از مدح رهبر انقلاب و دستاوردهای جمهوری اسلامی گرفته تا هجای مستقیم صدام و رژیم بعث را شامل می‌شد. اما همین روشنگری با خطر همراه بود. به نقل از یکی از آزادگان، لو رفتن یک شعر سیاسی در اردوگاه تکریت منجر به شکنجه شدید شاعر شد؛ به‌نحوی‌که ماه‌ها توان حرکت نداشت. با این حال، این اشعار هرگز از جریان تولید بازنماندند.
شعر طنز: لبخند بر لبه تیغ
در مقابل تلخی و سختی شرایط، طنز به یکی از مهم‌ترین راه‌های تخلیه فشار روانی تبدیل شد. سید آزادگان، مرحوم ابوترابی‌فرد، از مشوقان اصلی سرایش و اجرای اشعار طنز بود. او معتقد بود که لبخند، سلاحی مؤثر در برابر ناامیدی است. اشعار طنز که بیشتر در مناسبت‌هایی چون نوروز و اعیاد مذهبی خوانده می‌شدند، فضای اردوگاه را دگرگون می‌کردند. زبان طنز، هم انتقادی بود و هم سرگرم‌كننده؛ و همین ویژگی باعث محبوبیت گسترده آن در میان آزادگان شد.
جشنواره‌ها، مشاعره‌ها و ابتکارهای فرهنگی در اسارت
فعالیت‌های ادبی در برخی اردوگاه‌ها از سطح فردی فراتر رفت و شکل جشنواره‌ای و عمومی به خود گرفت. در اردوگاه موصل ۱، دهه فجر بهانه‌ای برای برگزاری جشنواره شعر انقلابی شد و ارتحال امام خمینی(ره) در سال ۱۳۶۸ نیز با سوگواره‌ای ادبی گرامی داشته شد. افزون بر این، مشاعره‌ها و مناظره‌های شعری – با چاشنی طنز – نه‌تنها به تقویت قدرت بیان و ذهن خلاق اسرا کمک می‌کرد، بلکه به لحظاتی از نشاط و همبستگی در فضای سرد اسارت بدل می‌شد.
حتی در مواردی، اعضای انجمن شعر به طراحی نمایش‌هایی با زبان شعر پرداختند؛ ابتکاری که نشان می‌داد مرزهای خلاقیت در اردوگاه‌ها تا کجا پیش رفته است.
نتیجه‌گیری: شعر، روایت‌گر پایداری
در تحلیل نهایی، می‌توان گفت شعر در اردوگاه‌های اسارت، فراتر از یک ابزار فرهنگی ساده، به نیرویی فعال در مقاومت روانی و فرهنگی بدل شد. شاعران آزاده فرهنگ ایرانی را حتی در قلب اردوگاه دشمن زنده نگه داشتند. این میراث امروز، بخشی گران‌سنگ از تاریخ پایداری و ادب مقاومت ایران اسلامی به شمار می‌رود.
انتهای پیام/
برای ورود به ویکی آزادگان اینجا کلیک کنید / www.wikiazadegan.com